Brabant en Gelre en relatie tot het graafschap Holland,

deel III


12. Vlaanderen en de banden met Holland en Frankrijk


Vlaanderen had leen gebieden onder twee koninkrijken. Door huwelijk waren er verbintenissen met Holland uit het verleden met Robert de Fries, maar een terugkerend geschil om het vruchtbare land tussen de Bornisse (bij Geervliet) en Hedensee verstoorde telkens de relatie tussen Holland en Vlaanderen.1  Walachrae (vnl. Walcheren) heette het zuidwestelijk leengebied van de graaf van Vlaanderen, Boudewijn IV, dat hem door keizer Hendrik II was verleend. Niet bedoeld maar het bleef een eeuwen lang twistgebied met de Hollandse graven die Schouwen en de noordelijke gebieden in leen bezaten.

De periode van de Boudewijnen in Vlaanderen is van 862-1119.


In het door oorlogen en Vikingen geteisterde Karolingische deelrijk ontwikkelde zich vanuit leengebieden het toekomstige Vlaanderen. Boudewijn met de IJzeren Arm de eerste belangrijke vorst krijgt een uit te breiden gebied rond Brugge de ‘pagus Flandreses’ een gouw in het Karolingisch gebied (840-870). Lotharingen is zijn tegenpool en is niet gediend van een machthebber naast zich.


Zijn opvolgers krijgen een graafschap dat loopt van het zuidwestelijk Scheldegebied tot voorbij Rijsel diep Frankrijk in. De toegewezen leenman was graaf van Rijks-Vlaanderen genoemd als Duits leen en van Kroon-Vlaanderen voor het Frans leen. Zo als eerder beschreven ontstonden in het oosten uit de graven van Leuven de hertogen van Neder-Lotharingen en later de hertogen in de Brabantse gebieden. Met Luik vormen zij de grote drie in het zuiden.

Boudewijn V de zevende graaf ( 1013-1067) bestuurde het gebied tussen Schelde en Dender; Rijks-Vlaanderen. Boudewijn V (genaamd De Grote) was gehuwd met Adela van Frankrijk en in het huwelijk kreeg hij twee zoons en een dochter. De oudste Boudewijn VI huwde Richilde van Henegouwen en nam dit gebied in.


Robert de Fries was de tweede zoon van Boudewijn V. Hij huwde de weduwe van Floris Ivan Holland en was graaf-regent van Holland van 1063-1070. Henegouwen was voorheen een gouw dat bestond tot 957 en werd in de jaren gevormd tot de mark Valencijn. In 1071 werd dit verenigd met Bergen en Chèvres onder de naam Henegouwen.1 Robert de Fries erfde geheel Rijks Vlaanderen van Gertrudis de weduwe van graaf Dirk V. In 1070 stierf Boudewijn VI van Mons, graaf van Henegouwen en Vlaanderen, zijn weduwe Richildis verzekerde zichtoen van Henegouwen. Vlaanderen had liever een andere leenheer. Met Vlaamse steun verjaagde Robert Richildis en werd graaf van beide gebieden. De opperste leenheer keizer Hendrik IV greep in en bepaalde dat de gebieden gescheiden moesten blijven en Richildis Henegouwen weer in bezit kreeg.

Robert was voor de Hollandse Dirk V regent van West-Frisia van 1063-1070. (afbeelding rechts)


Het huis van de Elzas


Na Boudewijn VII eindigde in 1119 na lange tijd het huis Vlaanderen tot het van 1194-1278 weer aan de macht kwam. Diederik van de Elzas kleinzoon van Robert de Fries werd de rechtnamige erfgenaam. (1128-1168)

Zijn zoon Philips van de Elzas (1168-1191) was de eerste Vlaamse graaf die in zijn wapenschild de zwarte klimmende leeuw met rode nagel zonder kroon voert. (afbeelding) Wie het centrum van Gent bezoekt ontmoet al heel snel het door hem gebouwde Gravensteen in het centrum van de stad.

Vlaanderen werd vijf en tachtig jaar door het huis Elzas met Diederik, zijn zoon Filips en zijn dochter Margaretha geregeerd, nadat Boudewijn VII van Vlaanderen kinderloos stierf.

Korte tijd was het Deense en Normandische huis betrokken in de opvolging en ook in deze periode was de invloed van de Franse koning Lodewijk VI nadrukkelijk aanwezig. Frankrijk bezorgd over toenemende Engelse invloed drong sterk door in de 12e eeuw in het landsbestuur in Vlaanderen en Lotharingen.

De zoon van Margaretha I van de Elzas en Boudewijn V van Henegouwen is de beroemde kruisvaarder Boudewijn IX van Constantinopel. Hij was keizer van het Latijnse keizerrijk en graaf van Henegouwen, Vlaanderen en Zeeland. Zijn vader Boudewijn V van Henegouwen had zich zichzelf ook als graaf van Vlaanderen met de naam Boudewijn VIII uitgeroepen.


Boudewijn IX is na een ontvoering in Adrianopel in 1205 vermoedelijk vermoord en hij werd opgevolgd door zijn oudste dochterJohanna van Constantinopel (1205-1244). Zij trouwde met Ferrand van Portugal. Na de slag bij Bouvines waar Vlaanderen en Frankrijk tegen elkaar streden gaat de Franse koning ingrijpen in de toekomst van Margaretha om een tweede leenbreuk van Ferrand te voorkomen. De Portugees had leenhulde gebracht aan de Engelse koning Jan en dit was een onverteerbare zaak voor koning Lodewijk VI. Hij dwong Johanna tot troonsafstand en Margaretha volgde haar in 1244 op. De Franse verdediging was hiermee verzekerd, maar er ontstonden grote familieproblemen over de erfrechten tussen de verschillende zoons met verschillende vaders. Door haar eerste huwelijk met Burchard van Avesnes en na de scheiding met Willem van Dampierre ontstaat er bij de kinderen een grote strijd over de rechten van opvolging in de twee graafschappen.2 Uiteindelijk komt het tot een Vlaams Henegouwse successieoorlog waarin de Franse koning in 1246 arbitreert en Gwijde van Dampierre Vlaanderen toewijst en Jan van Avesnes Henegouwen.

In Rijks-Vlaanderen, het Franse leen van Margaretha ontstonden conflicten met Floris de Voogd, en Rooms-koning Willem II over de Zeeuwse gebieden. Een oorlog breekt uit en haar zoon Guy van Dampierre werd bij Westkapelle in 1253 door een sterk leger van Holland en Henegouwen vernietigend verslagen. Daarna wordt Zeeland een volledig leen van Holland.

De twist over dit gebied zal nog jaren voort duren. Margaretha deed tenslotte in 1278 afstand van haar grafelijke rechtente gunste van Gwijde. Tot 1405 is Vlaanderen onder beheer van het huis Dampierre gebleven, begin veertiende eeuw gaat Henegouwen door huwelijk over naar het huis Beieren.

De woelige periode van de 12een 13eeeuw heeft grote graafschappen gevormd die steeds meer loskwamen van hun leenheer in het Duitse Rijk en uiteindelijk kregen zij volledige zelfstandigheid. Dit werkstuk heeft slechts op de belangrijkste gebeurtenissen de aandacht kunnen vestigen, globaal gezien lijkt het wel of er nooit vrede was in de landstreken.

De uitbreiding van Vlaanderen sinds 850 is rechts met pijlen aangegeven.


Literatuur


Beke, de, J., Chronographia Johannis de Beka, tot 1346, 119-120, De ridderslag van Graaf Willem II.

Blok, P.J., Geschiedenis van het Nederlandsche volk. Deel 1 (Leiden 1923).

Burgers, J.W.J.,  De Rijmkroniek van Holland en zijn auteurs (Hilversum 1999).

Burgers, J.W.J.,  Holland omstreeks 1100. De 11eeeuwse transformatie van het Westfriese graafschap, Holland Historisch Tijdschrift 31-4/5(199) 199-209.

Bijsterveld, A.J., De Kroniek van de hertogen van Brabant,door Adrianus Barlandus,( ’s-Hertogenbosch 2004).

De Boer, D.E.H. en Cordfuncke, E.H.P., Graven van Holland( Zutphen 2010).

Cordfuncke, E.H.P., Floris V een politieke moord in 1296,( Zutphen 2011).

Duby, G. De zondag van Bouvignes ( Amsterdam 1988).

Essink, H.B.M. Een onderzoek naar absolute rechten van de heren van Cuijk,  Anna van Egmond-reeks nr. 1. (Grave 1967)

Evers, M., Het hertogdom Gelre (Utrecht 2003).

Fels, J., Brood P., Delen K.  Het Vaderlandse Geschiedenis Boek. (Zwolle 2003).

Graaf, de  R., Oorlog om Holland (Hilversum2004).

Hellinga, G.H., Hertogen van Gelre, middeleeuwse vorsten in woord en beeld( 1021-1581) (Zutphen 2012).

Janse, A., Ridderslagen ridderlijkheid in Laat middeleeuws Holland, BMGN 113 112:317-335.

t’Jong, H. De dageraad van Holland (Utrecht 2018).

Kok de, H., Het grote geschiedenisboek van Vlaanderen (Zwolle 2010).

Kruisheer, J.G. De oorkonden van de graven van Holland tot 1299 (den Haag 1971).

Nieuwenhuijsen, K., de afstamming van de Hollandse graven, Artikel gepubliceerd in De Nederlandsche Leeuw 126-2, 2009, p. 29 -39. WebsiteDe Nederlandsche Leeuw.

Nieuwenhuijsen, K., Het ontstaan van het graafschap Holland, Holland Historisch Tijdschrift 50-04(2018) 217-226.

Oostrom,van, F., Maerlants Wereld (Amsterdam 1997).

Roth ,D.L., Ene stille waarheyt van sware dingen (Delft 2007).

Uytven, van R. e.a. Geschiedenis van Brabant van het hertogdom tot heden (Leuven 2004).

Schoute, R. en Ballemans, H., Historsch Gelre van 1020 tot 1814 profielwerkstuk 2013/2014 Reg. Archief Nijmegen.

Spiegel, van der, R. Historisch Tijdschrift 39stejaargang nummer 2, (Hilversum 2007).

Veen, ter, K., De tempeliers. Afrekening met een legende, (2001 Soesterberg).

Vriend,de, S. de Vries, Elzeviers Historische Schoolatlas (Amsterdam 1963).

Jaarboek voormiddeleeuwse geschiedenis II, (Hilversum 2008).


Afbeeldingen

  1. Floris II, Dirk VI, Floris II, Dirk VII, ( Jacob Cornelisz. Van Oostsanen 1518 Rijksmuseum)

  2. Kaart West Friesland 9een 10eeeuw.

  3. West Friesland na de stormvloed 1014, Vermaseren Atlas algemene en vaderlandse geschiedenis, blz 76.

  4. Afbeelding Floris IV (gekleurde plaat naar Hendrik Halma 1725).

  5. Ridderslag Willem II, (Reinier Vinkeles 1794).

  6. Overzicht Nederland 10eeeuw, (Brinkman atlas).

  7. Dirk III verslaat Godfried hertog van Lotharingen,(Barend Wijnveld 1835-1897).

  8. Kaarten Verdeling Karolingische Rijk, 

  9. Lotharingen 10eeeuw.

  10. West-Frisia. 

  11. Hertog Hendrik I van Lotharingen en Jan I van Brabant.

  12. Godfried I.

  13. Ridderslag Jan I van Brabant en broer Godevaert, (KB. Brusselms. IV 684 f.43r)

  14. Ind e slag bij Bouvines strijden koning Filips II en Otto IV tegen elkaar. Miniatuur uit de Grandes Chroniques de France; (Paris Bibliothèque nationale de France, Ms. fr. 2813, fol. 253v).

  15. Ada van Holland,(Hendrik Golzius Rijksmuseum).

  16. Keizer Otto IV bron: Kunstschätze aus den Sammlungen des Königlichen Hauses zu Hannover, Katalog 55, 1839.

  17. Ruiterzegel van Willem I.

  18. Keizer Hendrik IV.

  19. Slag bij Bouvines,bron niet bekend.

  20. Graf van Hendrik I te Leuven.

  21. Wapen Brabant, wapenboek Beyeren.

  22. Machteld van Brabant, voorbeeld.

  23. De heilige Elizabeth van Thuringen.

  24. Hendrik II van Brabant, (Adriaan van Baerland, Jan Moretus, Plantijnse Drukkerij Ductum Brabantiae chronica, 1 januari 1600).

  25. Willem II, Rooms-koning.

  26. Hendrik III, (Adriaan van Baerland, Jan Moretus, Plantijnse Drukkerij Ductum Brabantiae chronica, 1 januari 1600)

  27. Kaart Zeeland bewesten en beoosten Schelde. Copywright Henk t’Jong.

  28. Hertog Hendrik I.

  29. Miniatuuronthoofding van Maria, Brabantse Yeesten, 14eeeuwse rijmkroniek, p. 29.

  30. Hertog Jan I.

  31. Kaart Gelre.

  32. Familiegraf Leuven Brabant te Roermond.

  33. Bisschop Otto II spreekt de banvloek uit over Rudolf van Coevorden, die de Stichtsegebieden aanvalt.

  34. Diederik VI van Kleef fantasietekening.

  35. Zegel Otto II Gelders Archief.

  36. Reinoud I geeft zich over bij Woeringen met een veer in de rechter hand, bron onbekend.

  37. Lotharingen contra Vlaanderen. (Jean Léon Huens, De Geïllustreerde geschiedenis van Vlaanderen). 

  38. Robert de Fries, (Flandria illustrtata 1641).

  39. Philips van de Elzas (Flandria illustrata 1641).

  40. Vlaanderen uitbreiding 850-1350 (Vermaseren Atlas algemene en vaderlandse geschiedenis 1968).








































1Eerder was hetHollandse huis al verbonden met Vlaanderen door het huwelijk vanDirk II en Hildegard van Vlaanderen in 948.

2Optienjarige leeftijd huwde Margaretha Burchard van Avesnes. De pausverklaarde het huwelijk met de gewijde subdiaken ongeldig. Johannawerd op zesjarige leeftijd naar Parijs gebracht en stond sterk onderFranse invloed, die wilde voorkomen dat zij een Engelse prins zoutrouwen.